خــزر

كتاب عجب شير در گذر زمان

برگي از تاريخ ، فرهنگ و مدنيت آذربايجان

غلامرضا غلامي قوشچي

بي شك جامعه و ملت زنده جامعه اي است كه توانسته است بين تاريخ و فرهنگ گذشته خود با دوران حاضرش پل ارتباطي مستحكمي بنا كرده و بر امنيت همين پل نظارت ، حفاظت و رصد داشته باشد. به عبارتي اگر ملت و جامعه اي با گذر تحولات و حوادث تاريخي به وسط پل ارتباطي بين گذشته و آينده خود رسيده باشد با نگاهي به مسير طي شده چشم انداز و اهداف حركت خود را در افق گسترده تدبير خواهد كرد. استفاده از تجارب گذشته و درس گرفتن از فراز و نشيب ها ، ملتي را شايسته است كه گوشي براي شنيدن ، چشمي براي ديدن ، عقلي براي انديشيدن داشته باشد و ملت و جامعه اي كه نخواهد از تجربه نياكان خود استفاده كند خود به تجربه ديگران تبديل خواهد شد.  در اين ميان فرزندان فرزانه و فرهيخته و قلم زنان متعهد كه خود را در برابر جامعه و سرزمين و ملت خود مسئول مي دانند ، رسالت عظيم بر دوش دارند . اينان مشعل داران فرهنگ جامعه خود بشمار مي روند كه با تابانيدن روشنايي هاي فرهنگي و تاريخي جامعه خود بر سياسي ها و تاريكي هاي پنهان موجود در تاريخ و حال حاضر ، راهگشاي حركت و پويايي نسل خود مي شوند ، به عبارتي همچنانكه براي حراست حدود و مرزهاي هر كشور به سربازان و مرزداران هوشيار و ساز و برگ نظامي نياز است ، براي زنده نگهداشتن  فرهنگ ، تاريخ و هويت هر جامعه اي ، قلم زنان صديق و توانمند نقش غير قابل انكاري دادند. سنگر اين مرزداران فرهنگي كتاب ، مجله ، روزنامه و قلم يگانه ساز و برگ اين رزم آوران فرهنگي است و ملت و جامعه اي موفق است كه در تربيت مرزداران و نگهبانان مرزهاي فيزيكي و مرزهاي فرهنگي فرزندان صديق و فداكار بيشتري تربيت كرده باشد. در اين مقوله سرزمين تاريخي ، باستاني و مقدس آذربايجان بعنوان ستون فقرات ايران اسلامي دياري است كه در دامن خود فرزندان شايسته و كاردان و سلحشوري پرورانيده است كه علاوه بر خدمات چشم گير براي ايران اسلامي در نماي ستونهاي فرهنگي ، ديني و علمي در زمينه بنيانگذاري تمدهاي جهاني همچون ،سومر ، عيلام ، اورارتو ، مانائي پرچمدار بشريت در تمدن سازي بودند و در شكل دادن امپراطوري هايي چون اشكاني ، صفوي ، افشار و ... برگ زريني را از خود به يادگار گذاشته اند و سر كردگاني چون آتريات ، شاه اسماعيل ، نادرشاه ، عباس ميرزا ، ستارخان ، مهدي باكري ، كاظم خان را در روزهاي سخت به ميدان ناملايمات و مبارزات فرستاده است. اين خطه در زمينه شعر و ادب با بزرگاني چون نظامي ، صائب تبريزي ، قطران تبريزي ، استاد شهريار ، بختيار وهابزاده ، فضولي ، سهند و ... به سرزمين شاعران و اديبان بزرگ معروفيت دارد. از ديدگاه مبارزاتي شخصيت هايي همچون محمد تقي خان پسيان ، ثقه الاسلام ، شيخ محمد خياباني ، صفر قهرمانيان ، حيدر خان عمو اوغلو و ...  ، از منظر عالمان ديني با چهره هاي شاخصي همچون علامه طباطبائي ، جعفري ، اميني و ... ، در زمينه آثار قلمي فرهنگي و هويتي با بزرگاني چون صمد بهرنگي ، دكتر هيئت ، پروفسور ذهتابي ، دكتر صديق ، رحيم رئيس نيا ، عبدالحسين ناهيدي آذر ، صمد سرداري نيا  و ... به سرزمين مشاهير ، مفاخر و فرزانگان و سلحشوران معروفيت دارد. سرزمين مقدس آذربايجان به عنوان ركن ركين ايران در تمامي ادوار تاريخي ، علاوه بر شخصيت هاي فوق الذكر از بين صدها شخصيت تأثير گذار كه در اين نوشته به اختصار گلچين شده اند صدها شخصيت بي بديل در زمينه هاي مختلف فرهنگي ، علمي ، سياسي و مبارزاتي و ... دارند كه منشأ و تأثير گذار جامعه خود بشمار مي روند. مهندس امير چهره گشا يكي از نويسندگان جوان آذربايجان بشمار مي روند كه در سايه تحصيلات كلاسيك و قلم شيوا با دلبستگي به فرهنگ و تاريخ جامعه خود  يكي از محققان موفق تاريخ آذربايجان محسوب مي شود. مقالات پر شمار تحليلي در زمينه هاي تاريخي ، فرهنگي ، علمي ، مذهبي در نشرياتي مانند: شمس تبريز ، نويد آذربايجان ، آواي اردبيل ، اولدوز ، ياشايش ، حيدربابا ، سهيل و... و همچنين نوشتن كتب متعدد چون : عجب شير در گذر زمان ، زنداني زمان ، ائل قايغي سي ، سهند دونياسي ، فيزيك نور ، پيشگامان تاريخ و فرهنگ آذربايجان ، امامزاده هاي آذربايجان ، تاريخ امكنه شريفه و رجال برجسته ( با مقدمه و تعليقات آقاي چهره گشا ) به ايشان جايگاه رفيعي در بين نويسندگان آذربايجاني داده است ، مراوده با بزرگان حال حاضر فرهنگ و ادب آذربايجان چون دكتر صديق ، عبدالحسين ناهيدي آذر ، رضا همراز ، دكتر توحيد ديلمقاني ، دكتر عطا پور و...  و مطالعات زياد و تنوع مقالات به ايشان اعتبار ويژه اي بخشيده است ، تشريح شرح حال و آثار قلمي بزرگان آذربايجان چون : صفي الدين اورموي ، شيخ محمد خياباني ، كلنل پسيان ، شهيد ثقه الاسلام ، ستار خان  ، شهريار ، پروين اعتصامي ، ميرزا حسن رشديه ، ميرزا آقا تبريزي ، صديق و ... در مجموعه چند جلدي پيشگامان فرهنگ و نيز بازخواني تاريخ آذربايجان و شناسانيدن تمدن هاي اين ديار و تحقيق در مسائل تاريخي ، سياسي و فرهنگي سرزمين سهند و ساوالان از توان ، انرژي و علاقه آقاي چهره گشا به هويت فرهنگي و تاريخي آذربايجان حكايت دارد . نمونه عيني اين مباحث انتشار كتاب  « عجب شير در گذر زمان » است كه حاكي از عشق اين نويسنده و محقق جوان به زادگاه و نيز علاقه به مردمان و هم تباران ايشان مي باشد كه در راه آذربايجان شناسي اثري ارزشمند است. مولف در اين اثر علمي - تحقيقي در راه شناسانيدن تاريخ و زبان و هويت آذربايجان با مباحث منطقي ، تحقيقي و مستند موفق عمل كرده است. انعكاس موجوديت تمدن هاي مانائي ، ايلامي ، گوتي ، اورارتو و سومري ... كه همگي در حيطه سرزمين آذربايجان ظهور كرده اند و همچنين تبار همه تمدنهاي فوق كه التصافي زبان هستند و تركان آذربايجاني فرزندان همان اقوام بشمار مي روند بخوبي و با قلمي شيوا و متبحر به رشته تحرير در آمده است. مولف كتاب در شناسانيدن آذربايجان با دقت و ظرافت و استناد به كتابهاي تاريخي - علمي موفق عمل كرده است. استناد به بيش از 125 كتاب داخلي و خارجي همچون آثار علمي اساتيدي چون ژاك دمورگان ، دياكانف ، سيدوف ، استرابن ، رفيق اوزده ك ، ذهتابي ، صديق ، هيئت و كتابهايي چون سيري در تاريخ زبان و لهجه هاي تركي ، تاريخ قديمي تركان ايران ،  كتاب طلايي تركان و مجله وارليق بر اهميت و ارزش كتاب افزوده است.

شناسانيدن و تشريح موقعيت و جايگاه ويژگي هاي زبان تركي آذربايجاني بعنوان شاخص ترين ركن هويتي آذربايجان و آذربايجاني در كنار دين اسلام و مذهب شيعه و گستره جغرافياي ايران يكي از فصول ارزشمند كتاب عجب شير در گذر زمان مي باشد. نويسنده در معرفي شهرستان عجب شير بعنوان يكي از شهرهاي مهم آذربايجان و تحولات اين شهر از نظر تاريخي ، فرهنگي ، سياسي ، اجتماعي با رويكرد خاص و گسترش عميق ، خواننده را با مسائل تاريخي و گردشگري و جغرافياي عجب شير آشنا مي سازد و به خوبي توانسته پل ارتباطي بين تاريخ و هويت فرهنگي - سياسي عجب شير را با كليت فرهنگ و مدنيت آذربايجان كه عجب شير هم قسمتي از آن موجوديت و مدنيت مي باشد را معماري و استحكام ببخشد. قسمت سوم كتاب ، عجب شير از نگاه سياحان و مورخان است ، كه بر اهميت شهر عجب شير به لحاظ تاريخي ، فرهنگي و جغرافياي كه در بين دو شهر مهم تبريز و مراغه بعنوان پل ارتباطي و امنيتي است تأكيد ويژه اي دارد كه تحولات هر يك از اين سه شهر به هم ارتباط دارد. مهندس چهره گشا در تأليف و نوشتار كتاب در يك اصل مهم كه پرهيز از كلي نويسي و اختصار نويسي بوده بسيار هوشمندانه عمل كرده است و در تلفيق عجب شير شناسي و آذربايجان شناسي در تمامي ابعاد موفق بوده است. حوادث انقلاب اسلامي ، دفاع مقدس ، انقلاب مشروطه ، حوادث تشكيل فرقه دموكرات آذربايجان و قيام حسينقلي خان شيشواني و شرح مبارزات صفرخان قهرمانيان باسابقه ترين سياسي دنيا با شايستگي و با توانمندي ژورناليستي بصورت دلنشين و آگاهي بخش در اين اثر منعكس شده است. عكسها ، اسناد ، نقشه ها و دياگرام هاي كتاب با تشريح كافي به كتاب سنديت و اعتبار ويژه اي بخشيده و شهرستان عجب شير از لحاظ گردش گري ، مراسمات مذهبي ، جايگاه جغرافيايي ، ميراث و ابنيه تاريخي ، اسلامي و... مورد شناسايي قرار گرفته است. تشريح توسعه طلبي و جنايات اشرار كوه نشين غرب آذربايجان چون شيخ عبيدالله ، شيخ عبدالقادر و... كه چون اسلاف خود در همه حوادث تاريخي براي غارت گله دار پاي به اين سرزمين مقدس آذربايجان گذاشته اند نيز از بخشهاي قابل تامل و خواندني اين كتاب مي باشد. با اين حال در ديدارهايي كه با اين پژوهشگر جوان داشتم شور و اشتياق براي تكميل اين اثر و اداي دين به موطن خويش را در حرف هايش لمس كردم. با شور و اشتياق خاصي از مدنيت ، فرهنگ و تاريخ زادگاهش سخن مي گفت و وقتي از مشكلات سر راهش پرسيدم مشكلات مالي ، عدم سكونت در منطقه و به تبع آن كمبود در تحقيقات ميداني و مهمتر از همه قدر ناشناسي ، بي اشتياقي و عدم حمايت برخي مسئولان شهر را مهمترين موانع ذكر كرد. با اينهمه با توجه به شناخت چند ساله اي كه از اين جوان محقق و پرشور دارم يقين دارم كه در آينده نزديك بدون توجه به مشكلات موجود شاهد انتشار تكميلي اين اثر ارزشمند خواهيم بود. به اميد آن روز