شيخ فضل الله ولي شيرازي ، عارف و دانشمند نامي جهان اسلام
شيخ فضل الله ولي شيرازي ، عارف و دانشمند نامي جهان اسلام
امير چهره گشا
Khazar1377@yahoo.com
« شيخ فضل الله ولي شيرازي » فقيه ، عارف و دانشمند ايراني قرن نهم هجري در سال 779 ه. ق در قصبه شيراز عجب شير به دنيا آمده و در قلمرو حكومت وقت از تبريز تا شهر « آمد » يا « ديار بكر » امروزي به گشت و گذار و تحصيل علوم پرداخته است. وي مدتي در شهرهاي دولت عثماني زندگي كرده است و در خدمت الوان چلبي - شاعر و عارف نامي عصر - تلمذ كرده و به همين دليل گاهي كلمه ي « الوان » را دنبال اسم او آورده اند در نتيجه برخي از مؤلفان عثماني به ولي لقب « الوان » داده اند و آثار او را با آثار « الوان چلبي » فرزند « عاشيق پاشا » كه استاد وي بوده است ، تخليط كرده اند. از « الوان چلبي » اثر مستقلي بر جاي نمانده است و آنچه از اشعارش بر جاي است ، در مجموعه ها و سفينه هاي شعر مضبوط است ، اما ايرانيان هيچ گاه اين لقب را براي شيخ فضل الله ولي شيرازي به كار نبرده اند. خودش نيز خود را « ولي شئرازي » مي نامد. « دكتر محسن نقي سويلو » در مقاله اي علمي ، از زبان خود شاعر ، وي را ولي شئرازي قيد مي كند :
ولي !وارليغيني انديشه ائيله / تني حقّاني خمره شيشه ائيله
ولي شئرازيني خير ايله ياد ائت / دعا ايله اونون روحونو شاد ائت 1
شيخ ولي شيرازي در طريقت عرفاني خود مريد « حاج بايرام ولي اردبيلي » بوده است. حاج بايرام ولي خود از مريدان « حامدي اردبيلي » بود كه پس از رحلت او به مقام شيخي رسيد به دستگيري مريدان پرداخت.2 از سوانح عمر اين عالم دين ، فقيه و عارف آذربايجاني قرن 9 هجري اطلاع دقيقي در دست نيست جز اينكه وي شيعه دوازده امامي و در عرفان اسلامي صاحب آثاري به فارسي و تركي بوده است. آنچه فعلاَ از آثار ايشان بر اهل ادب و فرهنگ معلوم است مثنوي 2020 بيتي به زبان تركي آذري است كه آن را بر اساس مثنوي عرفاني و كلامي « گلشن راز » شيخ محمود شبستري در سال 829 ه. ق در شهر عالم پرور تبريز به نظم در آورده است.شيخ ولي شيرازي در منظوم ساختن « گلشن راز شبستري » در تركي ، فقط نقش يك مترجم را ندارد. او فرازهايي از انديشه هاي محي الدين ابن عربي ، شيخ عطار و مولانا را اخذ كرده است و در واقع ، اين اثر را با اخذ قوت و الهام از « گلشن راز » شيخ محمود شبستري در تركي « تصنيف » كرده نه ترجمه. و به احترام شيخ محمود ، انديشه هاي عرفاني خود را در قالب اثر پرآوازۀ وي بر زبان جاري ساخته است و در زبان تركي ما ، يكي از زيباترين متون فلسفي و عرفاني اسلام را آفريده است. اين اثر سترگ شيخ ولي شيرازي براي اولين بار در ايران ، به اهتمام نويسنده و پژوهشگر ادبيات آذربايجان ، « دكتر حسين محمدزاده صديق » در سال 1381 در تهران به زيور طبع آراسته شد. نا گفته نماند كه نشر علمي اثر حاضر از روي نسخه خطي كتابخانة شهر باكو صورت گرفته و تا كنون هفت نسخه ي با ارزش ديگر از اين اثر باز شناسي شده است و در كتابخانه هاي وين ، لندن ، بودلين ، پاريس ، سنت پترز بورگ ، هامبورگ و واتيكان محافظت مي شود. در مورد تعداد شرح ها ، نظيره ها و ترجمه هاي « گلشن راز » عزيز دولت آبادي در « سخنوران آذربايجان » به نقل از كتاب « گلشن راز و شرح آن » به بيش از 50 مورد اثر اشاره مي كند.3
مرحوم « محمد علي تربيت » در اثر سترگش « دانشمندان آذربايجان » ضمن معرفي 25 شرح ، نظيره و ترجمه اين اثر ، دربارة ترجمه تركي شيخ شيرازي مي نويسد :
« شاعري متخلص به شيرازي در سنة 829 گلشن راز را نظماَ به تركي ترجمه كرده است. نسخه اي از آن نزد نگارنده موجود و اولش اينست :
كودكان : نفس ارد ي نفس رحمن نسيمي / معطر اولدي جان دل و حريمي
يرك يوزي طلو قويون قوزيدي / سكز يوز و يگرم طقو زيدي
نسخة مزبور در تاريخ 871 تحرير شده است. » 4
همچنين مرحوم احمد منزوي در كتاب « فهرست نسخه هاي خطي فارسي » چند شرح ديگر بر آن ليست افزوده است. مرحوم « عبدالباقي گولپيانارلي » نيز در مقدمه ي ترجمه ي خود سه ترجمه ي ديگر را معرفي كرده است5 و بدين گونه تا كنون 50 ترجمه ، نظيره و شرح گلشن راز به جهان علم شناسانده شده است. اما آنچه ترجمه ي « شيخ ولي شيرازي »
را از ديگر آثار متمايز ساخته وجود مزيتهاي زير است :
1. اين ترجمه يا به عبارتي « روايت تركي » گلشن راز از اولين ترجمه ها و شروح اين اثر مي باشد و مي توان آن را كهن ترين شرح منظوم گلشن راز ناميد.
2.در بسياري از جاها ، شيخ ولي شيرازي به شرح و تفسير متن پرداخته است.
3.شيرازي مفاهيم فلسفي ديگري از خود به ترجمه ابيات افزوده است.
4. اسرار ظهور امام زمان ( عج ) را از بيت 814 شرح مي دهد.
ائشيتگيل مهدي نين چيخديغي حالي / گركليدير سنه گيزله بوقالي
حديث كشفدن معلوم اولاندير / بو سرّي صادق القولي بيلندير
علامتدن بودور اوّل حكايت / كي مغرب مولكتيندن اوچ ولايت
كيم آفريقه دئرلر اول ايچ ايله / اول ائلين شهرتي دورور آنينلا
اول ائلده واردير بير شهر آدي / نه دور « طونوس » معظم دير سوادي
يئنه بير شهر وار آدي « بجايا » / كي بير مأمندير اول يوخسول بايا ...
5. اين ترجمه را يك فقيه عارف انجام داده است.
6. شيخ ولي شيرازي در ترجمه و تفسير مثنوي « گلشن راز » از مثنوي مولوي نيز تأثير پذيرفته است و در باب اهميت اين اثر شيخ ولي شيرازي در بسياري از منابع معتبر داخلي و خارجي از جمله دائره المعارف اسلامي ماده ي گلشن راز ، فرهنگ سخنوران ( عبدالرسول خيامپور ) ، لغت نامه ( دهخدا ) ، كشف الظنون عن اسامي الكتب و الفنون ( كاتب چلبي ) ( استانبول 1360 ق )، الذريعه الي تصانيف الشيعه ( شيخ آقا بزرگ تهراني مادة گلشن راز ، نجف 1959 ) ، اورتا عصر آذربايجاندا ترجومه صنعتي ( دكتر موسي نقي سويلو ، باكو 2000 ) و... سخن به ميان آمده و بر اهميت اين ترجمه شرح ها نوشته شده است. در مورد تاريخ تقرير اين اثر سترگ شيرازي چنين مي نويسد :
آغي قيلديم قارا ، قاراردي آغيم / ياخيندير اللي يه ائرمگه چاغيم
يئرين يوزو دولو قويون قوزويدو / سكيز يوز و ايگيرمي دوققوز ايدي
از اين ابيات چنين استنباط مي شود كه وي در سال 829ق اين اثر را به پايان رسانده در همين سال نيز 50 سال سن داشته است. وفات شاعر را در بعضي نوشته ها به سال 850ق نوشته اند. نكته مهمي كه از زندگي اين عارف نامدار تاكنون ناگفته باقي مانده است محل دفنش مي باشد. طبق قراين و شواهدي كه در ادامه به آن اشاره خواهم كرد مزار وي در قبرستان تاريخي توريجان عجب شير مي باشد. شهيد نيكنام ثقه الاسلام تبريزي در سفري كه در تاريخ هفتم جمادي الاول 1329ق به منطقه عجب شير داشته اند مشاهدات خود را درباره آثار و عمارات تاريخي منطقه چنين ذكر مي كنند : « ... در اوزدمير بقعه اي است كه در عرف عوام آن را امامزاده گويند : عمارتي است از خارج مثمن الشكل با سنگهاي تراش عمارت كرده اند. طول هر ضلعي قريب سه ذرع و نيم است و ارتفاعش از دو ذرع بالاتره و وقتي گنبدي داشته بقرينه بايد نظير كمره هاي بنا بوده باشد ، فعلا گل اندود است. زير آن عمارت فسحه ايست صليبي الشكل يك ضلع آن را از مشرق بمغرب و ضلع ديگرش از جنوب به شمال طول هر ضلعي تقريبا چهار ذرع و نيم يا پنج و شش متر است و عرض هر ضلع دو ذرع است تقريبا قريب يك ذرع و نيم از زمين گودتر است و مدخلي دارد از سمت شرق كه شش و هفت پله به سطح زمين خورده و به مدخل مستوري ميرسد و آن عبارت از دالاني قريب دو ذرع و ارتفاع يك ذرع تقريبا كه بايد سرخم كرد داخل شد. از آنجا داخل اصل بقعه مي شود ... بفاصله كمي كه تقريبا سيصد و چهارصد قدم مي شود ، در شمال اين بقعه جاي خرابه حمامي است كه سنگهاي مرمر آن بعضي شكسته و بعضي هم باقي است و عوام چنان گمان مي كرده اند كه اينجا نيز مدفن يكي از بزرگان است بالفعل برخي ملتفت شده اند كه خرابه حمام است. در اين تاريخ اوزدمير جز باغات و زراعت چيزي ندارد ، بالمره از حليه آبادي افتاده است و باغات و مزارعش را اهالي عجب شير يا ساير دهات حول و حوش مالك يا زارع هستند و ملكش از آقاي بصيرالسلطنه است ، در طرف شرقي باغات كنار راه قبري هست كه مرمر بلندي داشته كه غالب آن شكسته فقط از طرف آخر آن مقداري مانده كه در آن نوشته شده شاه ولي رحمه الله و اين مكان قبرستان توريجان است كه از مزارع عجب شير است و قديما آبادي داشته است... » در تاييد اين مطالب درج شده ذكر اين نكته كافي است كه با گذشت ساليان متمادي هنوز هم مردم منطقه باغات و مزارع اطراف امامزاده قاسم را با نام هايي همچون « شيخ ولي قبرستاني » ، « شيخ ولي قاناليغي » ، « شيخ ولي بادامليغي » و ... مي خوانند.
از عموم همشهريان عزيز تقاضامندم با توجه به اهميت موضوع مطرح شده در اين نوشته هرگونه سند ، عكس قديمي ، خاطره ، دستنوشته و ... را در این مورد به بنده اطلاع دهند. امير چهره گشا 09149608437
منابع :
1. ر.ك : گلشن راز شبستري ، به روايت تركي از شيخ ولي شيرازي ، باهتمام دكتر صديق ، تهران 1381 ، ص 17
2. . ر.ك : تركي سرايان مكتب شمس و مولوي ، دكتر حسين محمدزاده صديق ، انتشارات نداي شمس ، تبريز 1389 ، ص 286
3. ر.ك : سخنوران آذربايجان ، عزيز دولت آبادي ، انتشارات ستوده ، تبريز1377 ، ج 1 ، صص 179 - 171
4. دانشمندان آذربايجان ، محمد علي تربيت ، به كوشش غلامرضا طباطبائي مجد ، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي ، تهران ، 1387 ، ص 484
Golpinarli. A ، Gulsen-i raz Tarcumesi ، Istanbul، 1971 . 5. ر.ك :